Global Ekonomi
1. Global enflasyon yakın periyotta gerileme gösterirken, hala uzun devir ortalamalarının ve merkez bankalarının gayelerinin üzerinde seyretmektedir. Ağustos ayında tüketici enflasyonu, güç fiyatları kaynaklı olarak birçok iktisatta hudutlu artış kaydederken, çekirdek enflasyon Çin ve Rusya üzere istisnalar dışında gerilemeye devam etmiştir. Bir evvelki Para Siyaseti Konseyi (PPK) toplantı periyoduna nazaran tüketici enflasyonu gelişmiş ülkelerde yüzde 4,08 seviyesinden yüzde 4,27 düzeyine, gelişmekte olan ülkelerde ise yüzde 5,84 seviyesinden yüzde 6,48 seviyesine yükselmiştir. Son 10 yıllık periyotta ise ortalama enflasyon gelişmiş ekonomilerde yüzde 2,2 ve gelişmekte olan ekonomilerde yüzde 5,6 düzeyinde gerçekleşmiştir. Enflasyon, gelişmiş ülkelerde yüzde 2; gelişmekte olan ülkelerde ise ortalama yüzde 3,5 olan maksat oranların üzerinde seyretmeye devam etmektedir. 2023 yılı son çeyrek ortalama yıllık enflasyonun gelişmiş ekonomilerde yüzde 3,2, gelişmekte olan ülkelerde ise yüzde 6,5 düzeyinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Bir evvelki PPK periyoduna nazaran çekirdek enflasyon gelişmiş ülkelerde yüzde 4,74’ten yüzde 4,57’ye gerilerken, gelişmekte olan ülkelerde ise yüzde 6,03’ten yüzde 6,57’e yükselmiştir. ABD ve Euro Bölgesinde 2023 yılı son çeyrek ortalama yıllık enflasyon beklentisi sırasıyla yüzde 3,1 ve yüzde 3,3 iken; çekirdek enflasyon beklentisi sırasıyla yüzde 3,5 ve yüzde 4,3 düzeyindedir.
2. Emtia fiyatları son periyotta başta petrol fiyatları olmak üzere güç emtia fiyatları kaynaklı yükselmeye devam etmektedir. Emtia Fiyat Endeksinin mevcut düzeyi son on yılın ortalamasının yüzde 31,8 üzerindedir. Endeks geçen yıl ulaştığı en yüksek düzeye nazaran yüzde 25,5 gerilemiştir. Misal formda geçen yıl ulaştığı zirve noktasına nazaran yüzde 12,3 gerileme kaydeden Ziraî Emtia Fiyat Endeksi son on yılın ortalamasının yüzde 14,8 üzerindedir. Bu durum, besinin tüketici sepeti içerisindeki yüksek hissesi nedeniyle enflasyon üzerinde hala tesirli olmaktadır.
3. Çekirdek enflasyonun ve enflasyon beklentilerinin yüksek düzeyleri global enflasyonun bir mühlet daha merkez bankalarının amaçlarının üzerinde seyretmeye devam edeceğini ima etmektedir. Bu nedenle, dünyanın birçok ülkesinde merkez bankalarının siyaset faizlerini nakdî duruşun sıkılığını koruyacak seviyelerde tutmayı sürdürmeleri beklenmektedir. Takip edilen 12 gelişmiş ülke merkez bankası son 19 ayda toplamda 145 toplantı yapmış, bu toplantıların 100 adedinde siyaset faizleri artırılmıştır. (1) Tıpkı devirde takip edilen 15 gelişmekte olan ülke merkez bankası toplamda 213 toplantı yapmış, bu toplantıların 101 adedinde siyaset faizleri artırılmıştır. Uygulanan para siyasetinin sonuçları finansal şartlara da yansımaya başlamış ve merkez bankalarının finansman ve kredi şartlarındaki sıkılaşmaya yönelik vurguları güçlenmiştir. Bununla birlikte, tüketici enflasyonunda meydana gelen düşüş ile daha evvel faiz indirim süreçlerine başlayan Brezilya ve Şili merkez bankalarının akabinde Polonya ve Peru merkez bankaları da Eylül ayında siyaset faizlerinde indirime gitmişlerdir. Buna rağmen, enflasyonun yüksek düzeyleri ve merkez bankalarının siyaset bağlantıları göz önüne alındığında, kelam konusu ekonomilerde mali sıkılığın devam edeceği beklenmektedir.
4. Global büyüme görünümündeki yatay seyre karşın, görece güçlü talep ve işgücü piyasalarındaki sıkılık devam etmektedir. Türkiye’nin dış ticaret ortaklarının ihracat hisseleriyle yüklendirilen global büyüme endeksi bir evvelki PPK toplantısı devrine kıyasla yatay seyretmiştir. Endeksin 2023 yılı için iddia edilen büyüme oranı ocak ayındaki taban düzeyin yaklaşık 0,4 puan üzerinde yüzde 1,7 seviyesindedir. Bununla birlikte, kelam konusu endeksin 2022 yılındaki yüzde 3,5 olan büyüme oranı göz önüne alındığında, Türkiye’nin dış talep görünümünde yıllık bazda kayda kıymet bir yavaşlama gözlenmektedir. Global Satınalma Yöneticileri Endeksi (Purchasing Managers’ Index- PMI) datalarında haziran ve temmuz ayında yaşanan düşüş eğilimi ağustos ayında da devam etmiştir. Ağustos ayında global imalat sanayi PMI verisi bir evvelki aya nazaran 0,4 puan yükselerek 49 puan olurken, global hizmetler PMI verisi 1,6 puan azalmış ve 51,1 düzeyinde gerçeklemiştir. Böylelikle, global bileşik PMI göstergesi ağustos ayında bir evvelki aya kıyasla 1 puan gerilemiş ve 50,6 olmuştur. Gelişmiş ülkelerin PMI bilgilerindeki bozulma Japonya hariç ağustos ayında da devam etmiştir. Türkiye’nin kıymetli ticaret ortaklarından Euro Bölgesine ilişkin bileşik PMI göstergesi ağustos ayında 1,9 puan azalarak 46,7 olmuştur. İmalat dalı PMI göstergesi ağustos ayında 0,8 puan yükselmesine karşın 43,5 olan seviyesi ile 2020 yılının haziran ayından beri en düşük düzeylerinden birine ulaşmıştır. Bilhassa hizmetler PMI göstergesi ağustos ayında da gerilemeye devam etmiş ve 2,9 puan azalarak 47,9 seviyesi ile eşik pahasının altına inmiştir. Bu durum Euro Bölgesinde iktisadi faaliyette gözlenen yavaşlamanın yılın ikinci yarısında da devam edeceğine işaret etmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin imalat sanayi PMI verisi ağustos ayında bir evvelki aya nazaran 1,2 puan artarak 51,4 olurken hizmetler PMI verisi 1,5 puan gerilemiş ve 53,1 seviyesinde gerçekleşmiştir. Çin iktisadında bileşik PMI göstergesi ağustos ayında da gerileme eğilimini sürdürerek 0,2 puan düşmüş ve 51,7 olmuştur. İmalat dalı PMI verisi 1,8 puan artarak 51 seviyesi ile eşik kıymetinin üstüne çıkarken hizmetler PMI verisi 2,4 puan azalmış ve 51,8 olarak gerçekleşmiştir. Bu gelişmeler yılın birinci yarısında global iktisadi faaliyetin kıymetli bir itici gücü olan hizmetler bölümünün son aylarda güç kaybettiğini göstermektedir.
5. Gelişmekte olan ülkelere yönelen portföy akımları haziran ve temmuz aylarında güzelleşen risk algısına bağlı olarak devam etmiştir. 2023 yılı birinci 7 ayında pay senedi piyasalarına yaklaşık 63,2 milyar dolar, borç senetleri piyasalarına yaklaşık 1,1 milyar dolar fon girişi olmuştur. Ağustos ayında ise (31 Temmuz-1 Eylül 2023) global risk iştahındaki dalgalanma ile birlikte bilhassa Çin, Tayvan, Güney Afrika ve Endonezya yüklü olarak 20,5 milyar doları pay senedi piyasalarından olmak üzere toplam 22,1 milyar dolar fon çıkışı olmuştur.
Enflasyon Gelişmeleri
6. Enflasyon temmuz ve ağustos aylarında öngörülenin üzerinde gerçekleşmiştir. Yurt içi talepteki güçlü seyir ve hizmet fiyatlarındaki katılık devam ederken, petrol fiyatlarındaki artış ve enflasyon beklentilerinde süregelen bozulma enflasyonda ek üst istikametli baskı oluşturmaktadır. Tüketici fiyatları ağustos ayında yüzde 9,09 oranında yükselmiş, yıllık enflasyon 11,11 puan artarak yüzde 58,94 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu gelişmede, vergi ve yönetilen-yönlendirilen fiyatlardaki ayarlamaların temmuz ayından sarkan tesirlerinin yanında, Türk lirasındaki paha kaybı ve fiyat artışlarının gecikmeli tesirleri ile global güç fiyatlarındaki yükseliş ve hizmet fiyatlarındaki katılık tesirli olmuştur. Akaryakıt fiyatlarında sık fiyat güncellemeleri sonucunda ulaşılan yüksek düzeyler direkt ve dolaylı kanallarla enflasyondaki yükselişe ek tesir yapmış ve fiyat artışlarının genele yayılmasına katkıda bulunmuştur.
7. Alt kümelerin yıllık enflasyona katkıları, hizmet kümesinde 17,85 puandan 20,86’ya (3,00 puan artış); besin ve alkolsüz içecekler kümesinde 15,27 puandan 18,13’e (2,86 puan artış); temel mal kümesinde 12,95 puandan 15,54’e (2,60 puan artış); güç kümesinde -0,39 puandan 2,11’e (2,51 puan artış); alkol, tütün ve altın kümeleri toplamında 2,16 puandan 2,30’a (0,14 puan artış) yükselmiştir.
8. Besin ve alkolsüz içecekler kümesi fiyatları ağustos ayında yüzde 8,48 oranında artmış, yıllık enflasyon 12,14 puan yükselerek yüzde 72,86 olmuştur. Mevsimsellikten arındırılmış datalar taze meyve zerzevat fiyatlarının bu periyotta meyve fiyatları öncülüğünde bariz artış gösterdiğine işaret etmiştir. Öteki işlenmemiş besinde yumurta ve kuruyemiş fiyatlarındaki yükselişler öne çıkmıştır. İşlenmiş besin fiyatları aylık bazda yüzde 11,17 artış ile geçen aya kıyasla güçlenmiştir. Başta ekmek olmak üzere ekmek-tahıllar, süt ile süt eserleri, katı-sıvı yağlar ve alkolsüz içecek kalemleri fiyat artışları ile dikkat çekmiştir.
9. Güç fiyatları ağustos ayında yüzde 14,23 oranında artmış, küme yıllık enflasyonu 16,89 puan yükselerek yüzde 14,03 olmuştur. Güç kümesi aylık enflasyonunda bir evvelki ay ortasında gerçekleşen vergi artışının sarkan tesiri yanında, memleketler arası güç fiyatlarındaki yükseliş belirleyici olmuştur. Akaryakıt ve tüp gaz kalemleri sırasıyla aylık bazda yüzde 26,11 ve 23,93 oranlarında artış kaydetmiştir. Milletlerarası ham petrol fiyatları ve döviz kuru gelişmeleriyle birlikte ÖTV düzenlemesi akaryakıt fiyatlarında güçlü artışı beraberinde getirmiştir. Akaryakıt fiyatlarındaki artış direkt tesirinin yanı sıra nakliyecilik maliyetleri üzerinden dolaylı olarak da tüketici enflasyonunu olumsuz etkilemektedir. Ağustos ayında, şebeke suyu fiyatları da yüksek bir oranda (yüzde 7,43) artmıştır.
10. Hizmet fiyatları artışı ağustos ayında yüzde 9,19 ile güçlü seyretmeye devam etmiş, küme yıllık enflasyonu 9,92 puan yükselerek yüzde 79,57 olmuştur. Bu periyotta fiyat artışları alt kümeler geneline yayılırken, yıllık enflasyon tüm alt kümelerde yükselmiştir. Akaryakıt fiyatlarındaki sert artışa bağlı olarak ulaştırma hizmetleri fiyatlarında aylık bazda yüzde 27,62 oranı ile 2003 bazlı endeksteki en yüksek artış kaydedilmiştir. Ulaştırma hizmetlerindeki yüksek artışların bir ölçü ivme kaybetmekle birlikte eylül ayında da sürdüğü gözlenmektedir. Besin fiyatlarında süregelen olumsuz görünümün yanı sıra güçlü turizm talebi ile fiyat artışlarının gecikmeli tesirleri sonucu lokanta-otel alt kümesinde süregelen bariz fiyat artışları ağustos ayında devam etmiş, fiyatlar yüzde 7,09 oranında yükselmiştir. Kira alt kümesinde aylık artış bir ölçü daha güçlenerek yüzde 7,90 olarak ölçülmüştür. Öteki hizmetler alt kümesinde fiyatlar yüzde 7,19 oranında artış kaydederken bu gelişmede şahsî ulaştırma araçlarının bakım-onarımı, sıhhat hizmetleri ile eğlence-kültür hizmetleri öne çıkan kalemler olmuştur. Haberleşme hizmetlerinde fiyat artışı yüzde 5,14 ile geçmiş aylara kıyasla daha yüksek seyretmiştir.
11. Temel mal fiyatları ağustos ayında yüzde 8,57 oranında yükselmiş, küme yıllık enflasyonu 7,72 puan artışla yüzde 51,97 olmuştur. Döviz kuru geçişkenliğinin yüksek olduğu temel mallarda alt kümeler genelinde yüksek fiyat artışları kaydedilmiş, yıllık enflasyon tüm alt kümelerde yükselmiştir. Sağlam mal (altın hariç) alt kümesinde aylık fiyat artışı yüzde 7,82 ile güçlü seyrederken, ağustos ayında araba, beyaz eşya ve mobilya fiyatlarında bariz artışlar izlenmiştir. Başka temel mallar alt kümesinde ilaç referans euro kurundaki güncelleme ve vergi ayarlamasının sarkan tesirleri hissedilmiş, fiyatlarda yüzde 9,92 oranı ile genele yayılan bir artış kaydedilmiştir. Giysi ve ayakkabı kümesinde fiyatlar mevsim eğiliminin tersine (yüzde 8,25 oranında) artış göstermiştir.
12. Alkollü içecekler ve tütün eserleri kümesinde fiyatlar yüzde 3,77 oranında yükselmiş, bu kümede yıllık enflasyon 5,40 puan artışla yüzde 51,98 olarak gerçekleşmiştir. Bu gelişmede geçen ay yapılan vergi düzenlemesi kaynaklı fiyat artışlarının endekse gün yüklü yansıtılması nedeniyle ağustos ayına sarkan tesirleri belirleyici olmuştur. Tütün eserlerindeki fiyat artışı üretici firmaların fiyat ayarlamaları kaynaklı olarak eylül ayında da devam edecektir.
13. Enflasyonun ana eğilimi ağustos ayında yüksek seyrini sürdürmüştür. Mevsimsellikten arındırılmış aylık artışlar B göstergesinde bir ölçü yükselirken C göstergesinde yatay seyretmiştir. Bu görünüm alternatif çekirdek enflasyon göstergelerinde gözlenen yüksek seyir ile teyit edilmektedir. Mevsimsellikten arındırılmış B ve C endekslerinin üç aylık ortalama artışları 2022 yılının şubat ayında sırasıyla yüzde 8,8 ve yüzde 8,5 ile en yüksek noktasına çıkarken, 2023 yılı ağustos ayı prestijiyle yüzde 7,0 ve yüzde 7,2 düzeylerinde gerçekleşmiştir. Ağustos ayında B ve C endeksinin mevsimsellikten arındırılmış artış oranları sırasıyla yüzde 9,8 ve yüzde 9,2 olarak ölçülmüştür.
14. Öncü göstergeler, son iki ayda gözlenen yüksek fiyat artışlarının yavaşlayacağına işaret etmektedir. Öncü bilgilere nazaran, besin fiyatlarındaki artış evvelki aylara kıyasla sürat kesmekte, fiyat, döviz kuru ve vergilerin enflasyon üzerindeki gecikmeli tesirleri besbelli zayıflama göstermektedir. Öteki taraftan, hizmet fiyatlarında okulların açılmasına bağlı dönemsel ögelerin da tesiriyle yüksek seyir korunmakta, petrol fiyatlarındaki artışın güç kalemlerine yansıması sürmektedir.
Talep ve Üretim
15. Yılın ikinci çeyreğine ait açıklanan Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) bilgilerine nazaran, iktisadi faaliyet bilhassa iç talep kaynaklı güçlü seyretmiştir. Yakın periyot göstergeleri ve yüksek frekanslı datalar ise üçüncü çeyrekte iktisadi faaliyetin iç talep öncülüğünde gücünü koruduğuna, büyüme ivmesinde ise çeyreklik bazda yavaşlamaya işaret etmektedir. Temmuz ayında perakende satış hacim endeksi takvim tesirleri kaynaklı olarak yıllık bazda yüzde 34,8 oranında kuvvetli artış sergilemiştir. Çeyreklik bazdaki artış ise ikinci çeyrekte gerçekleşen yüzde 5,8 oranındaki yükselişe kıyasla bir ölçü ivme kaybederek yüzde 3,9 oranında gerçekleşmiştir. Kartla yapılan harcamalardaki yükseliş eğilimi ağustos ayında devam etmiştir. İmalat sanayi firmalarının kayıtlı iç piyasa siparişleri ağustos ayında yıllık bazda 8,6 puan artarken mevsimsellikten arındırılmış olarak çeyreklik bazda hudutlu düşüş kaydetmiştir. Ağustos ayında imalat sanayi firmalarının geleceğe yönelik ihracat ve iç piyasa siparişi beklentileri ihracat siparişi beklentilerinde daha fazla olmak üzere aylık bazda gerilemiştir. Firma görüşmeleri ise yüksek oranlı fiyat artışlarının alım gücü üzerindeki tesiriyle sektörel seviyede ivme kayıplarına işaret etmektedir.
16. Temmuz ayında sanayi üretim endeksi, mevsim ve takvim tesirlerinden arındırılmış olarak aylık bazda yüzde 0,4 oranında azalırken takvim tesirlerinden arındırılmış olarak yıllık bazda yüzde 7,4 oranında artmıştır. Bilgisayar, öbür ulaşım ve kayıtlı medya üzere tipik olarak yüksek oynaklık sergileyen dallar hariç tutulduğunda sanayi üretiminin ana eğiliminin daha güçlü olduğu gözlenmektedir. Kelam konusu dallar dışlandığında temmuz ayında sanayi üretimi aylık yüzde 0,9 artış oranı ile genel endekse kıyasla daha güçlüdür. Çeyreklik bazda değerlendirildiğinde sanayi üretimi, temmuz ayı prestijiyle ikinci çeyrek ortalamasına kıyasla yüzde 0,9 oranında artmıştır. Ağustos ayında mevsimsellikten arındırılmış olarak imalat sanayi kapasite kullanım oranı, fabrikalarda yıllık bakım çalışması hedefiyle üretim ortası verilmesi kaynaklı olarak, taşıt bölümü öncülüğünde düşüş kaydetmiştir. Bununla birlikte, üçüncü çeyreğe ait göstergeler taşıt bölümü dışlandığında kapasite kullanım oranının çeyreklik bazda yatay seyrettiğine işaret etmektedir.
17. Temmuz ayı prestijiyle mevsimsellikten arındırılmış istihdam 31,7 milyon düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu periyotta istihdamda çeyreklik bazda yüzde 0,3 oranında artış gerçekleşirken işgücüne iştirak oranı 0,1 puan azalış kaydetmiştir. İşsizlik oranı temmuz ayında bir evvelki aydaki yüzde 9,6 düzeyine nazaran 0,2 puan azalarak yüzde 9,4 seviyesinde gerçekleşmiştir. Yüksek frekanslı bilgiler işgücü piyasasında talebin gücünü koruduğuna işaret etmektedir.
18. Temmuz ayında yıllıklandırılmış cari süreçler açığı dış ticaret açığındaki bariz artışa paralel olarak evvelki aydaki düzeyine kıyasla 2 milyar dolar artışla 58,5 milyar dolara yükselmiştir. Bu artış, güç fiyatlarında yıllık bazda devam eden düşüşün tesiriyle güç istikrarında gözlenen güzelleşmeye rağmen büyük oranda altın, yatırım malları ve tüketim malları ithalatlarındaki güçlü artışlardan kaynaklanmıştır. Bu çerçevede, yurt içi talepteki güçlü seyir tüketim malları ithalatı kanalıyla yıllıklandırılmış olarak cari süreçler açığını artırıcı tesirde bulunmaktadır. Temmuz ayı prestijiyle yıllıklandırılmış olarak ödemeler istikrarı tarifli dış ticaret açığı evvelki yılın tıpkı devrindeki düzeyine nazaran 37,7 milyar dolar artarak 100,6 milyar dolara yükselmiştir. Birebir devirde yıllıklandırılmış hizmetler istikrarı fazlası 7,3 milyar dolar artarak 51,7 milyar dolara çıkmıştır. Ağustos ayı süreksiz dış ticaret bilgilerine nazaran yılın birinci sekiz ayında altın ithalatı bir evvelki yılın birebir periyoduna kıyasla 13,5 milyar dolar artışla 22,8 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Yüksek frekanslı datalar ağustos ayında hızlanan altın ithalatının, alınan önlemlerin de tesiriyle eylül ayında bir ölçü sürat kesmekle birlikte hala tarihî ortalamaların üzerinde seyrettiğine işaret etmektedir. Ağustos ayına ait süreksiz dış ticaret bilgileri ve eylül ayına ait yüksek frekanslı bilgiler mevsim ve takvim tesirlerinden arındırılmış olarak hem ihracatta hem de ithalatta ağustos-eylül devrinde düşüş ima etmektedir.
19. Güçlü ve yıl geneline yayılmış formda seyreden turizm gelirleri cari istikrara katkı sunmaya devam etmektedir. Seyahat gelirleri yılın birinci yedi ayında bir evvelki yılın tıpkı periyoduna nazaran 3,8 milyar dolar artarak 24,3 milyar dolar düzeyine ulaşmıştır. Yabancı ziyaretçi sayıları da misal formda yılın birinci yedi ayında bir evvelki yılın birebir periyoduna nazaran yüzde 19,2 oranında artarak 25,1 milyon kişi düzeyinde gerçekleşmiştir.
Maliyet Koşulları
20. 2022 yılının ikinci yarısından itibaren gerileyen güç emtia fiyatlarında temmuz ayında gözlenen artış eğilimi ağustos ayında da devam etmiştir. Son aylarda yataya yakın seyreden güç dışı emtia fiyatları ise ağustos ayında düşüş kaydetmiştir. Eylül ayı birinci yarısı prestijiyle güç emtia fiyatlarındaki artışın sürdüğü, güç dışı emtia fiyatlarında ise görece yatay seyrin korunduğu izlenmiştir. Brent ham petrol fiyatları üretim kesintisine devam kararının akabinde yükseliş eğilimini devam ettirerek eylül ayı birinci yarısında 90 ABD dolarının üzerindeki seyir ile Kasım 2022’den bu yana en yüksek düzeyine ulaşmıştır. Güç kümesinde memleketler arası propan ve bütan ile kömür kalemlerinde de dolar bazındaki artışlar devam etmiştir. Böylece, döviz kuru ve memleketler arası güç emtia gelişmeleri ile işgücü maliyetindeki artışların gecikmeli tesirleri üretici fiyatları üzerinde baskı oluşturan temel ögeler olmuştur.
21. Yurt içi üretici fiyatları ağustos ayında yüzde 5,89 oranında artmış, yıllık enflasyon 4,91 puan yükselişle yüzde 49,41 olmuştur. Ana sanayi kümelerine nazaran incelendiğinde, yıllık enflasyon alt kümelerin tümünde yükseliş kaydederken aylık bazda milletlerarası emtia ve kur gelişmelerine istinaden güç üretici fiyatlarındaki artış besbelli olmuştur.
22. Global Arz Zinciri Baskı Endeksi ağustos ayında yatay seyrederken milletlerarası nakliyat maliyetleri bu devirde bir ölçü yükselmekle birlikte düşük düzeylerini korumuştur. Ağustos PPK kararının akabinde gerileyen döviz kurları, Eylül ayında istikrarlı seyretmiştir.
23. 2023 yılı temmuz ayında minimum fiyatta yapılan güncellemeye memur ve kamu emekçi fiyatlarındaki düzenlemelerin eşlik etmesi ve fiyatlardaki artışın genele yayılmasının temmuz ve ağustos aylarında bilhassa maliyet kanalı yoluyla enflasyon üzerinde besbelli tesirleri olmuştur.
Hizmet Enflasyonunda Katılık
24. Hizmet dalındaki fiyat artışları temmuz ayından itibaren güçlenmiştir. Mallara kıyasla atalet sergileyen hizmet bölümünde aylık artışlar 2022’ye kıyasla yüksek seyretmektedir. Temel mal ve hizmet kümelerini içeren C endeksinde yıllık enflasyon yaklaşık yüzde 65 düzeyindeyken hizmet dalında yıllık enflasyonun yüzde 80 civarında olduğu gözlenmektedir. Hizmet bölümüne ilişkin yayılım endeksi de tarihi ortalamasının yaklaşık yüzde 60’ı kadar üzerinde seyrederek artışların dal geneline yayıldığını göstermektedir.
25. Besin, fiyat ve turizm kaynaklı gelişmelerden değerli ölçüde etkilenen lokanta ve otel alt kümesinde aylık artışlar süreklilik gösteren bir görünüm arz etmektedir. Minimum fiyatın gecikmeli etkilerindeki zayıflama ve besin fiyat artışlarında yakın devirde gözlenen yavaşlama dikkate alındığında, dalda gözlenen fiyat artış eğiliminin önümüzdeki aylarda bir ölçü sürat kesmesi beklenmektedir.
26. Akaryakıt fiyatları başta ulaştırma hizmetleri olmak üzere tüketici fiyatları üzerinde gerek üretim girdisi gerekse nakliyat maliyetleri kanalıyla değerli bir tesir oluşturma potansiyeline sahiptir. Hakikaten, akaryakıt fiyatlarında yakın devirde döviz kuru, ham petrol fiyatları ve vergi artışı kaynaklı olarak kaydedilen bariz artışlar ulaştırma hizmetleri fiyatlarına süratli formda yansımıştır. Memleketler arası petrol fiyatlarındaki görünümün akaryakıt fiyatları kanalıyla ulaştırma hizmetleri fiyatları üzerinde önümüzdeki periyotta baskı oluşturmaya devam edebileceği varsayım edilmektedir.
27. Yükselen konut fiyatları ve geçmiş enflasyona endeksleme davranışına ek olarak gayrimenkul piyasasındaki arz-talep uyumsuzlukları kira artışlarını üste çekerek tüketici enflasyonunu olumsuz istikamette etkilemektedir.
28. Kira, eğitim, sıhhat, eğlence-kültür başta olmak üzere makul hizmet kalemleri geçmiş tüketici enflasyonuna dönük fiyatlama davranışı sergileyerek, enflasyonist tesirlerin uzun bir vakte yayılmasına neden olmaktadır. Tüketici enflasyonunda yakın periyotta beklenen görünümle birlikte, geçmiş enflasyona endeksleme eğilimi besbelli olan kalemlerde enflasyonun bir mühlet daha yüksek seyretme riski bulunmaktadır.
29. Hizmet fiyatları üzerinde eylül ayında okulların açılmasına bağlı dönemsel tesirler besbelli olacaktır. Üniversite harcı, yurt fiyatı, okul servis fiyatı üzere hizmet kalemlerinde yılın muhakkak periyodunda fiyatlama yapılması (zamana bağlı fiyatlama) nedeniyle bu periyotta yüksek fiyat artışları izlenmektedir.
Vergi Düzenlemeleri
30. Son periyottaki vergi ayarlamalarının tüketici enflasyonu üzerindeki kısa vadeli tesirleri gün hesabı münasebetiyle oluşan sarkan tesirler ile bir arada temmuz ve ağustos aylarında gözlenmiştir.
31. Vergi artışlarının direkt tesirleri büyük ölçüde tamamlanmıştır. Önümüzdeki aylarda vergi artışlarının dolaylı tesirlerinin firmaların fiyat değiştirme sıklığına bağlı olarak zayıflayarak da olsa devam edeceği kıymetlendirilmektedir.
Enflasyon Beklentileri
32. Enflasyon beklentilerindeki mevcut seyir ve fiyatlama davranışlarındaki bozulma, enflasyon görünümüne dair üst taraflı riskleri canlı tutmaktadır. Tüketici enflasyonu yayılım endeksi ağustos ayında da artmaya devam ederek tarihî ortalamasının üç standart sapması üzerinde kıymet almayı sürdürmüştür.
33. Eylül ayı Piyasa İştirakçileri Anketi sonuçlarına nazaran on iki ay sonrasına ait enflasyon beklentisi yüzde 42,01’den 2,93 puan artışla yüzde 44,94; gelecek yirmi dört ay sonrasına ait enflasyon beklentisi yüzde 22,54’den 1,33 puan yükselerek yüzde 23,87; beş yıl sonrasına ait enflasyon beklentisi ise yüzde 10,42’den 0,39 puan aşağı güncellenerek yüzde 10,03 olmuştur.
34. Bu ögeler enflasyonun yıl sonunda Enflasyon Raporu’ndaki (Rapor) varsayım aralığının üst hududuna yakın seyredeceğine işaret etmektedir. Son periyotta tesirli olan fiyat ve kur kaynaklı maliyet istikametli baskılar ile vergi düzenlemelerinin ise enflasyona kıymetli ölçüde yansıdığı ve aylık enflasyonun ana eğiliminde düşüşün başlayacağı değerlendirilmiştir. Heyet, mali sıkılaştırma adımlarının tesiriyle, dezenflasyonu 2024 yılında Rapor’daki patika ile uyumlu halde tesis etmekte kararlıdır.
Parasal ve Finansal Koşullar
35. Kredi büyümesi iç talebi artırarak enflasyon üzerinde risk oluşturmaktadır. 8 Eylül 2023 prestijiyle, 2022 yılı sonuna kıyasla kişisel kredi bakiyesi kredi kartlarında yüzde 107,7, taşıt kredilerinde yüzde 75,8, muhtaçlık kredilerinde yüzde 34,0, konut kredilerinde yüzde 24,2 olmak üzere toplamda yüzde 54,4 oranında artmıştır. Öbür taraftan, kredi büyümesine dayalı menkul değer tesisi uygulamasının kapsamının genişletilmesi ile yavaşlama eğilimine giren muhtaçlık kredilerinin 18 Ağustos 2023’ten bu yana artış oranı yüzde 1,8 olmuştur. Tıpkı periyotta ferdî kredi kartlarında büyüme yüzde 6,9 düzeyine gerilese de güçlü seyrini korumuş, yıllık büyüme oranı yüzde 181,6 düzeyinde yatay seyretmiştir. Evvelki PPK periyoduna kıyasla yüzde 1,3 büyüyen Türk lirası ticari kredilerin yıllık büyüme oranı yüzde 61,3 düzeyinde gerçekleşmiştir.
36. Evvelki PPK periyodundan bu yana siyaset faizindeki artış ile birlikte 1.260 baz puanlık bariz bir artış kaydeden gereksinim kredisi (Kredili Mevduat Hesabı-KMH hariç) faizleri 8 Eylül 2023 prestijiyle yüzde 59,7 olarak gerçekleşmiştir. Tıpkı periyotta taşıt kredisi faizleri yüzde 38,1’den yüzde 46,5’e; konut kredisi faizleri yüzde 36,4’ten yüzde 38,9’a yükselmiştir. Öte yandan Türk lirası ticari kredi faizleri 931 baz puan artarak yüzde 40,6 olarak gerçekleşmiştir.
37. Haziran ayından itibaren sadeleşme süreci kapsamında bankacılık sisteminin sağlıklı işleyişini de temin etmek emeliyle alınan tedbirlerle öncelikle Türk lirası ticari kredilerinin akışı tesis edilmiştir. Haziran ayında dal genelinde yüzde 0,3 artış kaydeden Türk lirası ticari krediler temmuz ayında yüzde 2,4, ağustos ayında yüzde 2 oranında büyümüştür. Bu süreçte Türk lirası mevduat faizleri 18 Ağustos haftasında yüzde 24,9, 8 Eylül haftasında 31,6 düzeyinde gerçekleşmiştir. Makroihtiyati çerçevede sadeleşme süreci kapsamında atılan son adımlar ve siyaset faizindeki artışla birlikte Türk lirası enstrümanlarına olan talebin artması, kredi ve mevduat faizlerinin birlikte yükselmesi ile mali transfer sisteminin güçlenmekte olduğu değerlendirilmiştir.
38. Direkt yabancı yatırımlar, dış finansman şartlarındaki güzelleşme, rezervlerde süregelen artış, turizm gelirlerinin cari süreçler hesabına takviyesi ve Türk lirası varlıklara yurt içi ve yurt dışı talebin artmaya başlaması fiyat istikrarına güçlü katkıda bulunacaktır.
39. Son devirde yapılan muahedeler ile teknoloji yatırımlarını ve üretim kapasitesini geliştirecek alanlara ağırlaşacak direkt yabancı yatırımlar önümüzdeki periyotta dış finansmanı destekleyecektir.
40. Yurt içi belirsizliklerin tesiriyle 22 Mayıs 2023 tarihinde 703 baz puan düzeyiyle bu yılın tepe noktasına ulaşan Türkiye’nin 5 yıllık CDS primi, evvelki PPK devrinde 412 baz puan, 20 Eylül 2023 prestijiyle ise 385 baz puan düzeyine gerilemiştir. Emsal halde, tıpkı devirde besbelli seviyede gerileyen Türk lirasının 1 ay ve 12 ay vadeli kur oynaklıkları bu PPK devrinde sırasıyla 15,7 ve 28,9 puan düzeylerinde yatay seyretmiştir. Risk primi ve kur oynaklıklarındaki düşüşlere haziran ayından itibaren 0,81 milyar ABD doları devlet iç borçlanma senetleri (DİBS) piyasasına ve 1,66 milyar ABD doları pay senedi piyasasına olmak üzere toplam 2,47 milyar ABD doları net portföy girişi eşlik etmiştir.
41. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının (TCMB) milletlerarası rezervleri haziran ayında girdiği güçlü artış eğilimini sürdürmektedir. 2022 yılı sonu prestijiyle 128,8 milyar ABD doları düzeyinden mayıs sonunda 98,5 milyar ABD doları düzeyine gerileyen TCMB brüt milletlerarası rezervleri 8 Eylül 2023 prestijiyle 120,6 milyar ABD doları düzeyine yükselmiştir.
Para Politikası
42. Siyaset faizi, enflasyonun ana eğilimini geriletecek ve enflasyonu orta vadede yüzde 5 gayesine ulaştıracak nakdî ve finansal şartları sağlayacak biçimde belirlenecektir. Enflasyon görünümü ve üst istikametli riskler göz önüne alındığında Heyet, para siyaseti çerçevesinin yüzde 5 enflasyon maksadını gerçekleştirme kapasitesinin güçlendirilmesi gerektiği değerlendirmesinde bulunmuştur. Fiyat istikrarındaki bozulmanın makroekonomik istikrar ve bilhassa finansal istikrar üzerinde oluşturabileceği risklere de dikkat çekilmiştir. Enflasyon görünümünde besbelli güzelleşme sağlanana kadar mali sıkılaştırma gerektiği vakitte ve gerektiği ölçüde kademeli olarak güçlendirilecektir.
43. Heyet, dezenflasyonun en kısa müddette tesisi, enflasyon beklentilerinin çıpalanması ve fiyatlama davranışlarındaki bozulmanın denetim altına alınması için mali sıkılaştırma sürecinin devamına karar vermiştir. Bu çerçevede, Şura, siyaset faizi olan bir hafta vadeli repo ihale faiz oranını yüzde 25’ten yüzde 30 seviyesine yükseltmiştir.
44. Şura, mevcut mikro- ve makroihtiyati çerçeveyi, piyasa sistemlerinin fonksiyonelliğini artıracak ve makro finansal istikrarı güçlendirecek formda sadeleştirmektedir. Sadeleşme adımları kademeli olarak sürdürülecek, bu süreçte dönüşümün suratı ve sıralaması tesir tahlilleri ile belirlenmeye devam edecektir. TCMB tarafından yapılan düzenlemelere ait tesir tahlilleri kelam konusu çerçevenin tüm bileşenleri için enflasyon, faizler, döviz kurları, rezervler, beklentiler, menkul değerler ve finansal istikrar üzerindeki yansımalarıyla birlikte bütüncül bir bakış açısıyla kıymetlendirilerek yapılmaktadır.
45. Bu kapsamda, Türk lirası mevduat hissesinin artırılmasına yönelik düzenlemeler nakdî transfer sistemini güçlendirmektedir. Heyet, faiz artırımının yanı sıra, mali sıkılaştırma sürecini destekleyecek seçici kredi ve miktarsal sıkılaştırma kararları almayı sürdürecektir. Bu kararlarla, temel siyaset aracı olan siyaset faizleri mali, finansal şartlar ve beklentileri etkilerken, Türk lirası likidite ve tüketim talebindeki aşırılıkların dengelenmesi ve para siyasetinin aktifliğinin artırılması hedeflenmektedir.
46. Ferdi kredilerdeki ivmelenmeyle birlikte iç talebin hem direkt hem de cari istikrar üzerinden fiyat istikrarını bozduğu değerlendirilmiştir. Seçici kredi sıkılaştırması kararları sonucunda yurt içi talepte dengelenme sürecinin destekleneceği öngörülmektedir. Heyet, kredi sıkılaştırması kararlarıyla yurt içi talepte dengelenme ile bir arada finansman kaynaklarının dağılımında güzelleşmenin faktör verimliliğini olumlu etkileyeceğini kıymetlendirmektedir.
47. Döviz kuru gelişmelerinin tesiriyle kur muhafazalı mevduat hesaplarının kur farkı ödemeleri nedeniyle finansal sisteme girişi gerçekleşen Türk lirası likidite yakından izlenmektedir. Mevcut piyasa şartları ve önümüzdeki periyoda ait likidite projeksiyonları dikkate alınarak yapılan tesir tahlilleri çerçevesinde gerekli adımlar atılmaktadır.
48. Enflasyon ve enflasyonun ana eğilimine ait göstergeler yakından takip edilecek ve Heyet, fiyat istikrarı temel emeli doğrultusunda elindeki tüm araçları kararlılıkla kullanmaya devam edecektir.
49. Konsey, kararlarını öngörülebilir, bilgi odaklı ve şeffaf bir çerçevede almaya devam edecektir.
