– Vefatının 20. yılında Edward Wadie Said, “Şarka” dair akademik toplulukta ve dünyanın pek çok yerinde ses getiren görüşleriyle Filistin ve İsrail konusundaki tavrıyla hala dikkati çekiyor.
Filistinli ve Amerikalı akademisyen ve siyasal aktivist Said, 1 Kasım 1935’te Kudüs’te dünyaya geldi.
Said, toplumsal ve kültürel siyasetler ışığında edebiyat eleştirmenliği de yapıyor ve Filistinlilerin siyasal haklarını ve bağımsız bir Filistin devleti kurulmasını açıkça destekliyordu.
Hristiyan olan Said’in babası Wadie İbrahim Said, Birinci Dünya Savaşı’ndan evvel ABD’ye göç etti. Fransa’da savaşmak için istekli olan Wadie, Orta Doğu’ya döndüğünde ABD vatandaşı saygıdeğer bir iş insanı haline geldi.
Wadie, 1947’de Birleşmiş Milletlerin (BM) Filistin’i Yahudi ve Arap bölgeler olarak ayırma teşebbüsüyle ortaya çıkabilecek krizden kaçınmak için ailesiyle Kudüs’ten Kahire’ye taşındı. Burada Said, Kahire Amerikan Okulunda ve akabinde Kahire Victoria Kolejinde tahsil gördü. Said, orta tahsilini 1951’de ABD’nin Massachusetts eyaletinde bulunan Northfield Mount Hermon School’da tamamladı.
Said, 1957’de Princeton Üniversitesinde lisans eğitimini tamamlamasının akabinde Harvard Üniversitesinde 1960’da yüksek lisans ve 1964’te doktora derecelerini aldı. Said, yükseköğrenim kurumlarında aldığı seçkin eğitimle İngiliz lisanı ve edebiyatı alanında uzmanlaştı.
1963’te Colombia Üniversitesinde İngilizce kısmında araştırmacı olarak çalışmaya başlayan Said, 1965’te asistan, 1968’de doçent, 1970’te profesör oldu. Ayrıyeten 1970’te Mariam Cortas ile evlenen Said, 1989’da da Beşeri Bilimler Old Dominion Foundation’da profesör olarak vazife aldı.
Said, 1974’te Harvard Üniversitesinde Mukayeseli Edebiyat Kısmında konuk öğretim üyesi olarak misyon almasının akabinde 1975-1976 yıllarında Stanford Davranış Bilimleri İleri Araştırmalar Merkezinde burslu araştırmacı olarak çalışmalarını sürdürdü.
1979’da Johns Hopkins Üniversitesi Beşeri Bilimler Kısmında konuk öğretim üyesi olarak misyon alan Said, bir mühlet Arab Studies Quarterly mecmuasının editörlüğünü de yürüttü.
Said, New York’ta Dış İlgiler Kurulu ve Amerikan Sanatlar Akademisi üzere kuruluşların idare konseylerinde üye olarak yer almasının yanı sıra 1976’da Harvard Üniversitesi Bowdoin, 1976 ve 1994’te Lionel Trilling ve 1983’te Rene Wellek mükafatına layık görüldü.
– Görüş farklılığı Filistin Ulusal Kurulundan istifa etmesine neden oldu
Said, 1977’de bağımsız bir entelektüel olarak Filistin Ulusal Kuruluna seçildi fakat İsrail-Filistin meselesinde barışçıl bir tahlili desteklemesine karşın Filistin Kurtuluş Örgütü ile İsrail ortasında 1990’lı yıllarda yürütülen Oslo barış sürecini eleştiren isimler ortasında yer aldı.
İsrail ile Filistin ortasındaki barış süreci ilerlerken Said, eleştirel bir tavır benimseyerek 1991’de Filistin Ulusal Kurulundan istifa etti. Said, Oslo Mutabakatı’nın İsrail’e haksız bir halde yük verdiğini savunurken; İsrail’in başka bölgelerden evvel Gazze ve Eriha’dan çekilmesini ve Kudüs’ün sonuncu statüsüne ait muahedeyi öngören senaryonun, “Filistinlerin teslim olmasının bir aracı, Filistinlilerin Versay’ı” manasına geldiğini söylüyordu.
Said, akademisyen ve müellif kimliğinin dışında piyanist, siyasetçi, medya uzmanı ve eleştirmen olarak da bilinen bir isim haline geldi. Filistin sıkıntısındaki rolüyle de ön plana çıkan Said, lösemi hastalığına yakalanmasıyla 25 Eylül 2003’te New York’ta vefat etti.
Said’in cenazesi Lübnan’a getirilerek Beyrut’un kuzeybatısındaki Brummana’da bulunan Protestan mezarlığına defnedildi.
– “Şarkiyatçılık”
Birçok eser kaleme alan Said’in birinci yayımlanan kitabı 1966’da doktora tezinin genişletilmiş hali “Joseph Conrad and the Fiction of Autobiography” idi. Kitap, Conrad’ın kısa kıssalarını ve mektuplarını inceliyordu.
Akademik toplulukta yankı uyandıran en kıymetli çalışmalarından “Şarkiyatçılık” Said tarafından 1978’de kaleme alındı. Said, tarih boyunca Batılı düşünürlerin telaffuzlarının Doğu’ya hâkim olduğunu düşünerek buna dikkati çekmek için “Şarkiyatçılık’ı” (Orientalism) yazdı. Doğu manasına gelen “şark” sözünden türetilen bu kavram, akademi alanında “Şark” hakkındaki Batı doktrin ve tezlerini belirtmek için kullanılıyor.
Eser, 20’nci yüzyılın en değerli akademik metinlerden biri olarak tartışmalara da sebep oldu. Said, “Şark’ın” Batılı akademisyenlerini incelediği bu kitabında, bilhassa Arap-İslam dünyasına odaklanarak Batılıların bölge üzerindeki akademik çalışmalarının ön yargılı olduğunu söz etti. Said, İslam dünyasında “diğer/farklılık” görüşünün tek tip ve yanlış bir biçimde tasvir edildiğini ve bunun Batılı sömürge siyasetine imkan sağlayarak bunu desteklediğini öne sürdü.
Said, bu çalışmasıyla Batı’nın Doğulu milletleri daha ilkel, yabancı ve onlara nazaran daha az rasyonel beşerler olarak algıladığını öne sürerek Batı’nın üstünlüğü varsayımına ve buna müdahale gerekliliğine dikkati çekti.
Bölge hakkında çalışan ve yazan düşünürlerin şuurlu yahut bilinçsiz ferdî ön yargıları ve varsayımları sonucunda bu türlü bir görüşün ortaya çıktığını kaydeden Said, “şarkiyatçılık” kavramını hegemonyacı bir telaffuz olarak kabul ediyor ve Batı’nın Doğu kültürü üzerindeki bu üstünlük varsayımının “dünyayı yöneten güçlerin” işine yaradığını savunuyor.
Said, bu kitapta, hegemonyacı otoritesiyle Batı’nın Doğu’ya somut karlar için baskı ve hakimiyet kurmasının mazereti olarak “şarkiyatçılığı” söylemsel bir çerçeve olarak sunuyor.
1979’da “Filistin Sorunu” isimli kitabını yayımlayan Said, 1981’de “Medyada İslam”, 1991’de “Müzikal Nakışlar”, 1993’te “Kültür ve Emperyalizm”, 1994’te “Entelektüel” ve 1999’da otobiyografik nitelikteki “Yersiz Yurtsuz” isimli kitapları yazdı.
– Filistin problemine dair görüşleri
Arap davasını ve Filistinlilerin haklarını desteklemek için birçok kitap ve makale yazan Said, bilhassa ABD ve İsrail’in bölgedeki siyasetini eleştiriyordu. Bu nedenle Said, iki ülkenin destekçileriyle pek çok tatsız sorun yaşadı.
Farklı görüşler ortasındaki gayretlere dahil olmaktan kaçınan Said, yetkisini ve nüfuzunu stratejik müdahaleler yapma konusunda kullanıyordu. Said, silahlı uğraş siyasetini reddediyor ve iki devletli tahlili savunuyordu.
Said’in İsrail’in Filistinlilerin insan haklarını ihlal etmesine yönelik sert saldırısı ve ABD’nin Orta Doğu’daki siyasetlerini açık kelamlı kınaması göz önünde bulundurulduğunda, New York’taki İsrail destekçilerinin ona duyduğu düşmanlık şaşırtan değildi. Öte yandan Said, Filistinliler tarafından “Siyonizm’e haksız ödünler vererek Filistin haklarını feda etmekle” suçlanıp onların muhalefetiyle de karşı karşıya kalıyordu.
Said, İsrail’in ulusların değerlendirildiği olağan kriterlerden muafiyetinin Holokost sayesinde olduğunu kabul ederken, bu travma ve endişe mirasının Filistinlileri mahrum bırakmak için kullanılmasını hiçbir vakit tasvip etmedi.
Filistin ve İsrail konusunda Said’in en akıllara kazınan manzara, İsrail tarafına taş atarken 3 Temmuz 2000’de çekilen fotoğrafı olmuş ve önemli bir ses getirmişti.
