Adnan Menderes’in siyasi hayatındaki kıymetli dönüm noktalarını arşiv dokümanlarıyla ele alınan 3 kısımdan oluşan haber evrakının son kısmında, darbenin akabinde Yassıada günleri, Adnan Menderes’in yaşadıkları, idamı ve yıllar sonra gelen iadeiitibar süreci ele alınıyor.
Türk Silahlı Kuvvetleri içindeki kimi general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Ulusal Birlik Komitesi, 27 Mayıs 1960’ta sabaha karşı idareye el koydu.
Adnan Menderes, birebir gün yurt gezisi kapsamında bulunduğu Kütahya’da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara’ya götürüldü ve daha sonra öteki tutuklu Demokrat Parti üyeleriyle Yassıada’da hapsedildi.
Sanık listesi
TBMM Kütüphanesince yapılan çalışma sonucu Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi’nden ulaşılan dokümanlar ortasında sanıklar listesi de yer alıyor.
Sanıklar listesinde birinci sırada Celal Bayar, ikinci sırada Adnan Menderes, üçüncü sırada Bakanlar Heyeti üyeleri, dördüncü sırada TBMM Tahkikat Encümenlerinin Görev ve Salahiyetleri Hakkında Kanun’u teklif eden milletvekilleri, beşinci sırada öteki milletvekilleri, altıncı sırada meclis lideri ve yardımcıları, yedinci sırada ise tahkikat encümeni azaları bulunuyor.
Cemal Gürsel’in Ethem Menderes’e mektubu
Cumhuriyet Arşivinde yer alan evraklar ortasında periyodun Kara Kuvvetleri Kumandanı Cemal Gürsel’in 27 Mayıs darbesinden çabucak evvel 3 Mayıs 1960’ta periyodun Ulusal Savunma Bakanı Ethem Menderes’e gönderdiği mektup da yer alıyor.
Cemal Gürsel; imzalı mektubunda, memleket, hükümet ve partinin düştüğü müşkül vaziyeti kurtarmak için sükunetli ama önemli ve zecri önlemler almak gerektiğini belirterek, bu önlemlerin birinci sırasındaki “Cumhurbaşkanı istifa etmelidir. Cumhurbaşkanlığına Sayın Adnan Menderes getirilmelidir. Bu sayın zatı her şeye karşın milletin çoğunluğunun sevmekte olduğuna kaniim. Bu sevgiden istifade edilerek kırılanların gönülleri alınmalı ve millete tekrar itimat telkin edilmelidir.” tabirlerine yer veriyor.
Mektubun, darbenin akabinde 12 Temmuz 1960 tarihli Resmi Gazete’de, bir dizi değişikliğe uğratılarak “Üniversite olaylarını müteakip Kara Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Cemal Gürsel’in sabık Ulusal Müdafaa Vekiline yazdığı mektup” başlığıyla yayımlanması dikkati çekiyor.
Cemal Gürsel’in “Cumhurbaşkanı istifa etmelidir.” cümlesinden çabucak sonra Adnan Menderes ile ilgili niyetlerinin çıkarıldığı mektubun bu kısmı, periyodun Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ı gaye göstererek, “Cumhurbaşkanı istifa etmelidir. Zira bütün kötülüklerin bu zattan geldiği hakkında memlekette genel bir kanaat vardır.” halinde değiştirilerek yayımlanıyor.
Menderes’in intihar girişimi
İdam kararının açıklanacağı 15 Eylül 1961’in sabahında odasında koma halinde bulunan Adnan Menderes, midesi yıkanarak tedavi edildi.
Cumhuriyet arşivindeki dokümanlar ortasında yer alan Menderes’in 16 Eylül 1961 tarihli analiz sonuçlarına nazaran, mide yıkama suyu, kan ve idrarda “barbituric asit” türevi bulunduğu kaydediliyor.
Sonraki gün idam edilmek üzere İmralı’ya götürülen Menderes’e şu rapor veriliyor:
“Heyetimiz 17 Eylül 1961 Pazar sabah saat 10.15’te Yassıada’da Adnan Menderes’i odasında muntazam giyinmiş, tıraş olmuş ve iskemlede oturmuş sigara içerken bulduk. Külliyen soyundurularak yatağına yatırılıp muayene edilmiştir. Sonuç: Adnan Menderes’in geçirmiş olduğu koma ve kollaps halinin büsbütün ortadan kalkarak sıhhi durumunun güzelleşmiş olup büsbütün olağana döndüğü müşahede edilmiştir.”
Hüküm hülasası, konutunun kapısına asıldı
Cumhuriyet arşivinde bulunan dokümanlar ortasında, Menderes’in 17 Eylül 1961’de saat 13.30’da İmralı’ya getirilerek Cezaevi Müdürü Abbas Kaptan Okan’a evrakıyla birlikte teslim edildiğine dair yazı, infazından evvel vasiyeti olup olmadığı sorulan Menderes’in “Hayata veda etmek üzere olduğum şu anda devletim ve milletime ebedi saadetler dilerim. Bu anda karımı ve çocuklarımı şefkatle anıyorum.” kelamlarının yer aldığı vasiyet zaptı ile vefat raporu da yer alıyor.
Evraklardan biri de Adnan Menderes’in karar hülasasının konutunun kapısına asıldığına dair zabıt varakası. Yazıda, “Hüküm hülasasının Adnan Menderes’in ikametgahı olan 27 Mayıs Tahran Caddesi’ndeki 16 sayılı Arman Apartmanı’nın üçüncü kat beşinci dairesinin kapısına asıldığı” belirtiliyor.
Menderes’in oğlu Yüksel Menderes’in de konut sahibi olarak imzasının yer aldığı yazıda, mahalle muhtarı ve apartman kapıcısının da imzasının olması dikkati çekiyor.
Menderes ve arkadaşlarının iadeiitibarları
8. Cumhurbaşkanı Turgut Özal, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü’nün İmralı’da bulunan mezarlarının nakli ve isimlerinin kimi tesislere verilmesi hakkında 13 Mayıs 1987’de kendi imzasıyla kanun teklifi verdi.
Eski Başbakanlardan Adnan Menderes ve Eski Bakanlardan Fatin Rüştü Kuvvetli ile Hasan Polatkan’ın İmralı’da Bulunan Mezarlarının Nakli İle İsimlerinin Kimi Tesislere Verilmesi Hakkında Kanun, 1990 yılında Menderes ve arkadaşlarının prestijlerinin iadesini kapsayacak biçimde genişletildi.
Tıpkı kanun uyarınca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü’nün naaşları, 17 Eylül 1990’da İmralı’dan alınarak devlet merasimiyle İstanbul Vatan Caddesi’nde yaptırılan anıt mezara taşındı.
27 Mayıs darbesi mağdurlarına manevi tazminat
TBMM Genel Konseyinde, 23 Haziran 2020’de Yassıada yargılamalarının türel desteğinin kaldırılmasını içeren kanun teklifi kabul edilerek maddeleşti.
Bu kanunla, Yüksek Soruşturma Heyeti ile Yüksek Adalet Divanı tarafından haklarında soruşturma ve kovuşturma yürütülenlerin uğradıkları manevi ziyanlarının hazine tarafından karşılanması karara bağlandı.
Ziyanlarının karşılanmasını isteyenler, Cumhurbaşkanı tarafından kurulan komisyona başvurarak ziyanlarının tazminini istedi.
27 Mayıs darbesi mağdurlarının ziyanlarının tazmini için kurulan komite manevi tazminatlara hükmetti.
Yassıada ise darbenin 60. yılında Demokrasi ve Özgürlükler Adası ismiyle açıldı.
